- محمدحسین کوچک‌علی‌زاده، موانع رشد سرمایه‌گذاری خارجی در ایران، ایران فردا، سال اول شماره دوم مرداد و شهریور ۱۳۷۱، صص ۵۶-۶۱٫ ↑
- پژمان سورشجاعی‌‌سامانی، تعیین بخش کلیدی در اقتصاد ایران با بهره گرفتن از جدول داده ستانده، برنامه و بودجه، سال سوم، شماره ۱۲، فروردین ۱۳۷۸، ص ۶۵٫ ↑
- مرداد ساعدی، بررسی علل وقوع رکود تورمی در اقتصاد ایران، پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، سال یازدهم، شماره ۲۷، پاییز ۱۳۸۲، ص ۸۱٫ ↑
- احتشامی، پیشین، ص۲۴-۲۶٫ ↑
- نونژاد، پیشین، صص-۲۲۵- ۲۲۶. ↑
- همان، ص ۲۲۷٫ ↑
- اطهاری، پیشین، ص ۲۲٫ ↑
- ارسطو امامی‌خویی، صادرات و بخش صنعت در ایران، اطلاعات سیاسی اقتصادی، سال دوازدهم، شماره نهم و دهم، خرداد و تیر ۱۳۷۷، ص ۲۱۳٫ ↑
- روزنامه همشهری، پنجشنبه، ۸ شهریور۱۳۷۵، شماره ۱۰۵۵، ص ۴٫ ↑
- عدنان مزارعی، اقتصاد ایران تغییرات ساختاری برای ترغییب سرمایه‌گذاری خصوصی و رشد، گفتگو، شماره ۱۶، تابستان ۱۳۷۶، ص ۴۶٫ ↑

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

- احتشامی، پیشین، ص ۲۹. ↑
- تجدید حیات صنعتی جمهوری اسلامی ایران، بررسی تاریخی صنعت ایران تا سال ۱۹۹۲، ترجمه مسعود، هاشمیان و ماندانا فاضل، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، ۱۳۸۴، ص ۱۸٫ ↑
- آیت تجلی، مروری بر برنامه‌های توسعه پیش و پس از انقلاب، اطلاعات سیاسی اقتصادی، سال شانزدهم، شماره هفتم و هشتم، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۱، صص ۲۰۴-۲۰۵٫ ↑
- بهزاد لامعی و رضا استادحسین، بررسی قابلیت صنایع معدنی در تحقق اهداف اقتصاد بدون نفت، تهران، پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، سال نهم، شماره بیست، زمستان ۱۳۸۰، ص ۳۵٫ ↑
- روزنامه همشهری، پنجشنبه ۸ شهریور۱۳۷۵، شماره ۱۰۵۵، ص ۳٫ ↑
- تجلی، پیشین، ص ۲۰۵٫ ↑
- علیرضا امینی نعمت فلیحی، بررسی تقاضای نیروی کار در بخش صنعت و معدن، برنامه و بودجه، سال سوم، شماره ۴، مرداد و شهریور ۱۳۷۷، ص ۹۳٫ ↑
- معصومه کیانی، ضرورت شناخت و حمایت از صنایع کوچک، مجموعه مقالات نقش و جایگاه واحدهای کوچک صنعتی در توسعه اقتصادی ـ اجتماعی کشور، تهران، وزارت صنایع، آبان ۱۳۷۲، ص ۲۰۸٫ ↑
- احتشامی، پیشین، صص ۲۸-۲۹. ↑
- اسماعیل جهانگرد، شناسایی فعالیت‌های کلیدی اقتصاد ایران در یک توسعه اقتصادی، سازمان برنامه و بودجه، برنامه و بودجه، شماره ۷ و ۸ سال سوم، آبان و آذر ۱۳۷۷، ص ۱۱۹٫ ↑
- هوشنگ امیراحمدی، ارزیابی عملکرد برنامه اول و چالش‌های برنامه دوم، اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره ۹۱-۹۲، ۱۳۷۴، ص ۱۰۰٫ ↑
- علی‌اصغر اسماعیل‌نیا، بررسی بازار خودرو در ایران، برنامه و بودجه، شماره ۸، سال اول، آذر ۱۳۷۵، صص ۶۷-۸۰٫ ↑
- همان، صص ۸۰-۸۵٫ ↑
- روزنامه همشهری، چهارشنبه ۲۰تیر ۱۳۷۵، شماره، ۱۰۱۴، ص ۳٫ ↑
- اکبر نفری و محمدرضا فرزین، بررسی سیاست‌های تجاری در صنعت خودرو ایران، برنامه و بودجه، سال سوم، شماره ۹، دی ماه ۱۳۷۷، ص ۴۸٫ ↑
- احمدی‌امویی، پیشین، ۲۲۰٫ ↑
- احتشامی، پیشین، ص ۲۱٫ ↑
- تقوی و غروی، پیشین، ص .۱۸. ↑
- علیرضا امینی، نشاط حاجی‌محمد و محمدرضا، اصلاح‌چی، بازنگری سری زمانی جمعیت شاغل به تفکیک بخش‌های اقتصادی ۱۳۵۵-۱۳۸۵، تهران، برنامه بودجه، سال دوازدهم، شماره ۱ فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۶، ص ۷۳٫ ↑
- کردزاده ‌کرمانی، پیشین، ص۱۲۲٫ ↑
- سهیلا پروین و احمد امیرعضدی، سنجش کارایی نسبی برنامه‌های توسعه در ارتقای توسعه انسانی با بهره گرفتن از روش فازی، برنامه و بودجه، سال سوم، شماره ۶، مهر ۱۳۷۷، ص ۳٫ ↑
- محمد شهوازیان و عباس علوی‌راد، سهم نیروی انسانی متخصص در ارزش افزوده بخش صنعت با رویکردی نو، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، سال بیست و یکم، شماره یازده و دوازدهم، مرداد و شهریور ۱۳۸۶، ص ۲۲۸ ↑
- علی رشیدی، ضرورت ایجاد فرصت‌های اشتغال مولد برای نیروی کار، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، سال دوازدهم، شماره نهم و دهم، خرداد و تیر ۱۳۷۷، ص ۱۸۲٫ ↑
- علی‌اصغر مهاجرانی، تحول اشتغال و بیکاری در ایران ۱۳۴۵-۱۳۷۵، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، سال دوازدهم، شماره نهم و دهم، خرداد و تیر ۱۳۷۷٫ ↑
- حجت، جایگاه واحدهای کوچک صنعتی در توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور، پیشین، ص ۱۷. ↑
- رضا استادحسین، بررسی عوامل مؤثر بر اشتغال صنایع کشور، پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، سال دوازدهم، شماره ۳۰، تابستان، ۱۳۸۳، ↑
- حمید سهرابی و سیدعلی هاشمی، پریدخت وحیدی، عبدالحسین نفیسی، عرضه و تقاضای نیروی انسانی متخصص در ایران تحلیلی از وضعیت موجود و چشم‌انداز آینده، برنامه و بودجه، ۱۳۷۶، صص ۳۹-۴۰٫ ↑
- حسین پیراسته و مرتضی سامتی، تحلیلی پیرامون عوامل مؤثر بر صادرات کالاهای صنعتی در ایران، پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، سال نهم، شماره ۲۰، زمستان ۱۳۸۰، صص ۷-۱۷٫ ↑
- همان، صص ۲۱-۲۲٫ ↑
- محمدعلی قمطیری، اندازه‌‌گیری و تجزیه و تحلیل عوامل مؤثر بر بهره‌‌وری صنایع ایران ۱۳۵۰-۱۳۷۲، مجموعه مقالات و سخنرانی‌های دومین کنگره بهره‌وری ایران، تهران، سازمان ملی بهره‌وری ایران، بصیر، ۱۳۷۳ ↑
- سعید نایب، تحلیل رقابت در صنعت پتروشیمی ایران با رویکرد نهادگرایی جدید، جامعه و اقتصاد، شماره ۱۰، زمستان ۱۳۸۵، صص ۱۰-۴۰٫ ↑
- ابراهیم عباسی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی در ایران، مناطق ویژه اقتصادی، سال سوم، شماره ۲۶ شهریور ۱۳۸۳، ص ۱۶٫ ↑
- قربانعلی دری‌نجف‌آبادی، مجموعه مقالات سمینار نقش و جایگاه واحدهای کوچک صنعتی در توسعه اقتصادی ـ اجتماعی کشور، پیشین، ۱۳۷۳، ص ۲٫ ↑
- معصومه کیانی، ضرورت شناخت و حمایت از صنایع کوچک، همان، ص ۲۰۲٫ ↑
- سالنامه آماری کشور، سال۱۳۷۰، ص ۳۲۱٫ ↑
- حجت معاون آموزش و تحقیقات وزارت صنایع، جایگاه واحدهای کوچک صنعتی در توسعه اجتماعی ـ اقتصادی کشور، مجموعه مقالات سمینار نقش و جایگاه واحدهای کوچک صنعتی در توسعه صنعتی، پیشین، ص ۱۸٫ ↑

در برگیرنده چیزهایی مانند کارکنان، مشتریان، فناوری اطلاعات، کوشش مدیریتی و دانش است. سرمایه فکری به خودی خود چیزی نیست، بلکه صرفاً ایجاد‌کننده یک مکانیسم به منظور ایجاد امکان برای اتصال دارایی‌های مختلف به یکدیگر در یک فرایند سودآور برای سازمان است.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

موریستن و همکاران

۲۰۰۴

سرمایه فکری شامل مطالعه نوآوری، مدیریت دانش، فناوری جدید، دارایی‌های ناملموس، سرمایه انسانی، یادگیری سازمانی و کارگران دانشی است.

کنگره جهانی مک مستر

۲۰۰۶

سرمایه فکری یا محصول نهایی فرایند تبدیل دانش است یا خود دانش سازمانی.

ناماسیوایام و دنیزی

۲۰۰۶

به‌صورت ترکیبی از سرمایه انسانی، ساختاری و اجتماعی تعریف می‌شود.

دالکیر

۲۰۰۷

۲-۱-۳ پیشینه و خاستگاه سرمایه فکری
سازمان‌ها دارای سه نوع سرمایه مالی، فیزیکی و فکری هستند. سرمایه مالی، خالص دارایی‌ها یا حقوق صاحبان سرمایه تلقی می‌شود. از سویی، سرمایه فیزیکی به‌معنای ظرفیت تولیدی یا ارائه خدمات سازمان است و اما سرمایه فکری، زاده عرصه علم و دانش است. اگرچه جان کنت (اقتصاددان) نخستین کسی بود که در سال ۱۹۶۹ از عبارت سرمایه فکری استفاده کرد (Bontis, 1998)، اما این عبارت در دهه ۱۹۹۰ توسط استوارت (۱۹۹۷) در مجله فورچون مورد استفاده قرار گرفت. استوارت در یک تعریف بسیار گسترده، سرمایه فکری را به‌عنوان مجموعه‌ای از دانش، اطلاعات، اموال فکری و تجربه هر فرد در یک سازمان می‌داند که برای ایجاد ثروت و مزیت رقابتی مورد استفاده قرار می‌دهد (Stewart, 1997). در عملیاتی کردن مفهوم سرمایه فکری، ناهاپیت و گوشال (۱۹۹۸) سرمایه انسانی و ساختاری سازمان‌ها را مورد شناسایی قرار می‌دهند که از طریق دانش، مهارت‌ها و قابلیت ها، پتانسیلی را برای توسعه سازمان‌ها فراهم می‌کنند. مروری بر ادبیات نشان می‌دهد که سرمایه فکری وجود دارد و موفقیت و مزیت رقابتی سازمان‌ها را ارتقاء می‌دهد و به موفقیت مالی آن‌ ها کمک می‌کند Roslender and Fincham, 2001)).
بیشتر ادبیات اولیه در حوزه سرمایه فکری که می‌توان آن را به‌عنوان گروه اول نام برد، به افزایش آگاهی و ترغیب مدیران به ارزش سرمایه فکری برای شرکت‌ها مرتبط می‌شود (Petty and Guthrie, 2000). همچنین، در این ادبیات تمرکز زیادی بر مباحث مربوط به سنجش با تاکید بر تسهیل گزارش‌دهی خارجی بوده‌است (Bontis, 2001) که به‌عنوان گروه دوم تحقیقات می‌باشد. در زمینه حسابداری و گزارش‌دهی سرمایه فکری توافق کمی وجود دارد (Petty and Guthrie, 2000). یکی از دلایل آن، این است که توجه زیادی به توسعه یک تئوری منسجم نشده‌است (Berends et al., 2001). در زمان حاضر، برای توسعه تئوری‌های منسجم به ویژه در حوزه حسابداری تلاش‌هایی از سوی محققین انجام شده‌است (Andriessen, 2001). تاکید بر توسعه تئوری به‌عنوان مبنایی برای عملیاتی کردن، به‌عنوان گروه سوم تحقیقات در زمینه سرمایه فکری می‌باشد.
مکاتب کلاسیک و نئوکلاسیک بیشتر به محیط داخلی سازمان توجه داشته و بر افزایش کارائی کارکنان و بهره‌وری سازمان از طریق به‌کارگیری یک مجموعه اصول علمی که جهانشمول هستند، تاکید دارد. اما با گذشت زمان و افزایش پویایی و پیچیدگی‌های محیطی و نیاز سازمان‌ها به انطباق با شرایط محیطی، زمینه ارائه نظریه سیستم‌ها فراهم شد. نظریه سیستم‌ها، سازمان را به‌عنوان یک کل^[۵] می‌داند که از اجزاء مختلفی تشکیل شده و برای تحقق هدف، با همدیگر و همچنین با محیط خود در تعامل می‌باشند. تعامل با محیط موجب انطباق سریع تر سازمان با شرایط محیطی می‌شود.
همان‌طور که بیان شد، مکاتب کلاسیک و نئوکلاسیک بیشتر به دنبال ارائه اصول جهانشمول برای مدیریت سازمان‌ها بودند. بنابراین، توجه زیادی به بافت فرهنگی و ارزش‌ها و نگرش‌های کارکنان نداشتند. در نظریه اقتضائی^[۶]، تفاوت‌های بین کارکنان و شرایط فرهنگی مورد توجه بیشتری قرار می‌گیرد.
نظریه اقتضائی مانند نظریه سیستم‌ها بر ارتباط سازمان با محیط تاکید دارد. نظریه‌پردازان مدیریت اقتضائی، روش اصول گرایی (یعنی اصول مدیریت در تمام جهان یکسان است) را نفی می‌کنند و معتقدند آنچه مدیر در اجرا انجام می‌دهد تابع شرایط است، یعنی مدیران وظیفه دارند برای هر موقعیت خاص یک تکنیک و روش مشخصی که به اثبات رسیده‌است انتخاب کنند (نه آن که هر تصمیمی که مایل بودند اتخاذ نمایند). بنابر این در این نظریه، مطلوب بودن شیوه‌های مدیریت بستگی به موقعیت دارد و شیوه‌ای که در یک موقعیت مطلوب است ممکن است در موقعیت دیگری نامطلوب باشد.
مکتب دیگری که در اینجا مورد بررسی قرار می‌گیرد، مکتب سازمانی تفکر می‌باشد که استفاده از ساختارها و شبکه‌های سازمانی را در تسهیم دانش مورد بررسی قرار می‌دهد (Earl, 2001). بر طبق این مکتب، گروهی از افراد با منافع، مسائل و یا تجربیات مشترک، جوامع دانشی را شکل می‌دهند. این جوامع با هدف کسب و کار طراحی و حفظ می‌شوند و می‌توانند درون سازمانی و یا بین سازمانی باشند. برخی از رویکردها به مدیریت دانش که متعلق به مکتب سازمانی تفکر هستند عبارتند از مدیریت دانش مشترک و فرایند جامعه پذیری، بیرونی سازی، ترکیب و درونی سازی (SECI)^[7]. مدیریت دانش که در دهه آخر قرن بیستم ظهور پیدا کرد، با جدیدترین مکتب تفکر که نظریه سرمایه فکری نامیده می‌شود، پیوستگی و نزدیکی قابل توجهی دارد. (Rose, 1988).
۲-۱-۴ شکل گیری جنبش سرمایه فکری
قبل از تغییر اقتصاد به سمت یک اقتصاد دانش بنیان، منابع اصلی ایجاد ارزش اقتصادی دارایی‌های ملموس^[۸] مانند زمین، کارخانه، ماشین آلات و تجهیزات و مواد خام تولید بودند. در اقتصاد دانش بنیان، منبع ایجاد ارزش دارایی‌های ناملموس^[۹] می‌باشد. سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، توسعه برند سازمانی و توسعه ظرفیت نیروی کار، رشد بیشتری نسبت به سرمایه‌گذاری در دارایی‌های ملموس در تمام کشورها دارد (Ferrier, 2001).
به‌طورکلی، اولین موجی که در زمینه تحقیقات مربوط به سرمایه ­های فکری ایجاد شد، به اوایل دهه ۱۹۹۰ باز می­گردد (استاله و بونفور، ۲۰۰۸). بیشتر این کارها به شیوه ­های مدل­سازی، اندازه ­گیری و گزارش­دهی سرمایه ­های فکری مربوط می­شدند. اهمیت این تحقیقات اولیه از دو جنبه حائز اهمیت است. اول این که اهمیت سرمایه ­های فکری و نقش آنها در ایجاد ارزش در سازمان‌ها به شیوه مناسبی تشریح گردید و دوم، به تدریج ادبیات مشترکی در این زمینه میان محققین ایجاد گردید (استاله و بونفور، ۲۰۰۸).
اولین جرقه­های پدیداری مفهوم سرمایه فکری به سال‌های پایانی دهه۱۹۹۰ برمی گردد.«لیف ادوینسون» که به‌عنوان مدیر ارشد دانش(CKO) در شرکت سوئدی اسکاندیا مشغول به کار شده بود، پیشرو عنوان سرمایه فکری شد و نشان داد که چگونه می­توان دارایی­ هایی همچون سرمایه فکری، نوآوری­ها و رضایت مشتری را در ترازنامه شرکت‌ها وارد کرد. در سال ۱۹۹۷، او در کتابی که به‌طور مشترک با میشائیل مالون به چاپ رساند به تعریف و تشریح سرمایه فکری پرداخت. در همین سال توماس استوارت کتاب «سرمایه فکری: ثروت جدید سازمان» را منتشر کرد که در آن ظهور عصر اقتصاد دانش را به روشنی به جهان کسب و کار نوید داده بود. پیتر دراکر نیز بیان می‌کند که دیگر دانش مهم‌ترین راه‌حل است. جهان دیگر جهان مواد اولیه، نیروی کار یا انرژی نیست. جهان دانش است (به نقل از کارپ، ۲۰۰۳).
کاتاسوس و شامیناد (به نقل از کارپ، ۲۰۰۳) با تاکید بر اینکه اهمیت شرایط جدید ایجاد شده در جامعه دانشی کنونی انکار ناشدنی است، مفهوم سرمایه ­های فکری را از بسیاری جهات مفهوم جدیدی نمی­دانند. آنها معتقدند هنوز برخی از صاحب­نظران مدیریت، IC را مانند برخی از خلاصه­های سه حرفی که در چند دهه گذشته پدید آمده و به تدریج از دور خارج شده ­اند (مانند TQM، JIT ، BPR) مفهومی وابسته به مد می­دانند.
آنها خواستگاه بحث­های مربوط به سرمایه ­های فکری را نیمه اول قرن نوزدهم میلادی می­دانند. زمانی که عصر صنعتی در حال گذار به عصر دانشی بود. به این ترتیب دانش و سرمایه ­های فکری به تدریج به منبع بسیار مهم تولید ثروت و قابلیت ­های رقابت­پذیری تبدیل شدند. سرمایه ­های فکری به‌عنوان مزیت سازمانی سازمان‌های دانش­محورتعریف می­ شود.
کاتاسوس و شامیناد به چالش­های اصلی در مدیریت سرمایه ­های فکری پرداخته­اند: در درجه اول، مرزهای سازمان‌های دانش­محور در حال گسترش و کمرنگ شدن است. این مساله به دلیل توسعه ارتباطات رخ می­دهد و نتیجه آن، دشواری مدیریت سرمایه ­های فکری به دلیل خاصیت جا به ­جایی آنها و افزایش ابهام در تشخیص دقیق مصادیق و ابعاد این سرمایه­ها می­باشد. یکی از نتایج متضاد ایجاد شده میان مفاهیم قدیمی (مواردی همچون تاریخ، هزینه، رخدادهای مدیریتی، عملیات و صنعت) و مفاهیم جدید (مواردی چون آینده، ارزش، فرایند، راهبرد و خدمات) مبحث سرمایه ­های فکری بود.
کاتاسوس و شامیناد، تولد ادبیات مربوط به سرمایه ­های ذهنی را به اواسط دهه ۱۹۹۰ مربوط می­دانند. تولد مفهوم سرمایه ­های ذهنی، علاوه بر مطالعاتی که در دهه ۱۹۹۰ انجام گردید، مدیون مطالعاتی است که در سازمان همکاری­ها و توسعه اقتصادی انجام گرفته است (به نقل از کارپ، ۲۰۰۳).
در اوایل معرفی سرمایه ­های فکری، تصویر رایجی که به‌عنوان استعاره جهت معرفی این مفهوم استفاده می­شده، عبارت بوده‌است از یک درخت سیب به همراه میوه­های قرمز یا سبز. علاوه بر اینکه سیب با مفهوم دانش در فرهنگ اروپایی گره خورده است، ریشه ­های درخت نیز به‌عنوان عوامل نامشهود (استعاره از سرمایه ­های فکری) در ایجاد میوه­های درخت به شمار می­روند. مطالعات انجام شده در این حوزه، به تدریج یکی از مشخصه­های اصلی سرمایه ­های فکری را مشخص کرد: ناملموس و نامشهود بودن (کارپ، ۲۰۰۳).
اهمیت سرمایه‌های فکری از دو دیدگاه مطرح می‌شود: داخلی و خارجی. از دیدگاه خارجی سهامداران شرکت اطلاعات اندکی در مورد سرمایه‌های ناملموس شرکت به دست می‌آورند. این در حالی است که همان‌طور که اشاره شد، شکاف میان ارزش بازاری و ارزش دفتری شرکت‌ها در سه دهه اخیر به شدت افزایش یافته است. کسب و انتشار اطلاعات مربوط به سرمایه‌های ذهنی شرکت، باعث افزایش رقابت‌پذیری شرکت در بازار سرمایه خواهد گردید (کافمن و اشنایدر، ۲۰۰۴). گزارش ارائه شده توسط OECD در سال ۲۰۰۱، تاکید می‌کند که ثروت آینده کشورها، کاملاً در گرو فعالیت‌های دانش‌پایه آنهاست (OECD، ۲۰۰۱، به نقل از ادوینسون و دیگران،۲۰۰۵،۷۳).
از اوایل دهه ۱۹۹۰ چه دانشگاهیان و چه صاحبان کسب و کار دریافته بودند که مهم‌ترین و حیاتی‌ترین منبع سازمان دانش است، نه زمین، ماشین‌آلات یا سرمایه (ارل، ۲۰۰۱، به نقل از دیفن باخ، ۲۰۰۶). جریان‌های فکری اصلی که تا کنون درک و مدیریت مجموعه منابع یا سرمایه‌های نامشهود را مورد توجه قرار داده‌اند، عبارتند از:
دارایی­ های نامشهود از دیدگاه حسابداری مالی؛
سرمایه‌های فکری، انسانی و سازمانی از دیدگاه اندازه‌گیری و مدیریت عملکرد؛
داده، اطلاعات و دانش (صریح^[۱۰]) در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)؛
ارزش‌سازها^[۱۱] و ظرفیت‌های سازمانی که در دیدگاه منبع- محور^[۱۲] مطرح می‌شوند؛
تحلیل‌ها و بررسی‌های انجام گرفته درباره ابعاد مختلف دانش از طریق مطالعات مختلف در حوزه مدیریت دانش؛

jan.2014

1. 1. اصفهانی، محمد حسین،-حاشیه مکاسب،ج۱،ص۵۳،۱۴۱۸ ه ق. ↑

1. 1. -امام خمینی،روح الله، کتاب البیع،ج۱،ص۲۵ ↑

1. 1. - امام خمینی،روح الله، همان، ص۱۲٫ ↑

1. 1. - الغروری النائینی،محمد حسن،المکاسب و البیع،ج ،ص ۸۵و۸۴٫ ↑

1. 1. - بیشتر رجوع شود به خردمندی،سعید، تحدیدمالکیت،گنج معرفت،چاپ اول،انتشارات طاق بستان، ۱۳۸۶٫صفحات ۸ الی ۲۶٫ ↑

1. 1. - امامی، سید حسن، حقوق مدنی،ج۱،ص ۴۲٫ ↑

1. 1. - کاتوزیان،ناصر،اموال ومالکیت،چاپ ۳۵،نشر میزان،پائیز ۱۳۹۰،ش ۱۰۹،ص۱۱۰٫ ↑

1. 1. - جعفری لنگرودی،محمد جعفر،ترمینولوژی،واژه مالکیت،ش ۴۷۱۳،ص۵۹۹٫ ↑

1. 1. -کاتوزیان،ناصر،همان،ش۱۰۸،ص۱۰۸ ↑

1. 1. - خردمندی،سعید،همان،ص۳۲٫ ↑

1. 1. - ر.ک: جواهر الکلام،ج ۲۷،ص ۱۳۸٫ ↑

1. 1. -محقق داماد،سید مصطفی،قواعد فقه،بخش مدنی مالکیت- مسئولیت،ج اول،چ ۱۴،ص ۲۲۹، ۱۳۸۶٫ ↑

1. 1. - محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه – مالکیت ، مسئولیت- ج۱،ص ۲۳۰ و ۲۳۱٫ ↑

1. 1. - محقق داماد،سید مصطفی،همان، ج۱،ص۲۳۱٫ ↑

1. 1. - اصفهانی،محمد حسن، حاشیه بر مکاسب،ج۱ ،ص ۱۸۹٫ ↑

1. 1. مکارم شیرازی،ناصر،القواعد الفقهیه،ج۲، ص۳۴-۳۵،قم ۱۴۱۶٫ ↑

1. 1. -۱-نجفی،محمد حسن بن باقر،جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام،ج۲۵،ص۲۲۸،،بیروت ۱۹۸۱٫ ۲- مکارم شیرازی،ناصر،همان،ج۲،ص۳۶٫ ۳-محقق داماد،مصطفی،قواعد فقه،ج۲،ص۱۰۵-۱۰۶،بخش مدنی،تهران ۱۳۷۶٫ ↑

1. 1. -محقق داماد،مصطفی، همان،ص ۹۴ و ۱۰۸ به بعد. ↑

1. 1. - ۱-طوسی،محمد بن حسن،المبسوط فی فقه الامامیه،ج۳،ص۲۷۲،چاپ محمد باقر بهبودی، تهران ۱۳۵۱٫ ۲- حلی،ابن ادریس،کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۲،ص۳۸۲،قم،۱۴۱۰-۱۴۱۱٫ ۳- طباطبائی،علی،ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلایل،ج۲،ص۳۲۰،چاپ سنگی تهران۱۲۸۸-۱۲۹۲٫ ۴- انصاری،مرتضی بن محمد امین،رسائل فقهیه،ج۱،ص۱۲۶-۱۲۷،رساله ۳،رساله فی قاعده لاضرر،قم ۱۴۱۴٫ ↑

1. 1. - ۱- محقق کرکی،علی بن حسین،جامع المقاصد فی شرح القواعد،ج۶،ص۲۱۸،قم ۱۴۰۸-۱۴۱۱٫ ۲- شهید ثانی، زین الدین بن علی،مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام،ج۱۲،ص۱۶۶،قم ۱۴۱۹/۱۴۱۳٫ ↑

1. 1. - ۱- قدیری،محمد حسن،البیع،ج۱،ص۸۶-۸۸،تقریرات درس امام خمینی،تهران ۱۴۰۷٫ ۲- توحیدی،محمدعلی، مصباح الفقاهه فی المعاملات،چ۳،ص۶۶،تقریرات درس آیه الله خوئی،بیروت ۱۹۹۲/۱۴۱۲٫ ↑

1. 1. - حسینی عاملی،محمد جواد بن محمد،مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه،ج۴،ص۱۰۹،چاپ علی اصغر مروارید،بیروت ۱۴۱۷-۱۴۱۸/۱۹۹۶-۱۹۹۸٫ ↑

1. 1. - محقق داماد،سید مصطفی، همان، ج۱،ص۱۳۱ ↑

1. 1. ۱- طوسی،محمد بن حسن،المبسوط فی فقه الامامیه،ج۳،ص۲۷۲-۲۷۳،چاپ محمد باقر بهبودی،تهران ۱۳۵۱٫ ۲-حلی،ابن ادریس، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی،قم ۱۴۱۰-۱۴۱۱٫ ۳-حلی، علامه،ج۲،ص۲۶۸،حسن بن یوسف علامه حلی،قواعد الاحکام،قم ۱۴۱۳-۱۴۱۹٫ ۴- حسینی عاملی،محمد جواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه،ج۷،ص۲۳،چاپ علی اصغر مروارید،بیروت ۱۴۱۷-۱۴۱۸/۱۹۹۶-۱۹۹۸٫ ↑

1. 1. -۱- محقق داماد،مصطفی،همان،ص۱۵۴٫ ۲- خمینی،روح ا…،رسائل،ج۱،ص۶۳ ↑

1. 1. - ۱- ناصر،کاتوزیان،همان،ص۱۱۲،ش۱۱۲٫ ۲- بهرامی احمدی،حمید،سوء استفاده از حق،انتشارات اطلاعات،چاپ سوم،ش۲۶۴،ص۲۷۹، تهران، ۱۳۷۹٫ ↑

1. 1. - خردمندی،سعید،همان،ص۲۲۲٫ ↑

1. 1. - صالحی،حسین،الزامات قانونی دولت و شهرداری در تملک اراضی و املاک، ماهنامه شهرداری ها،شماره ۶۴،سال ششم، ۱۳۸۳٫ ↑

1. 1. - منظور از اراضی دایر شهری با عنایت به قسمت آخر مادۀ ۵ قانون زمین شهری، صرفاً اراضی کشاورزی یا آیش، اعم از محصور یا غیر محصور بوده است. ↑

1. 1. 1. 1. - منظور از قیمت منطقه ای یا ارزش معاملاتی، ارزشی است که توسط کمیسیون مقرر در مادۀ ۶۴ قانون مالیات های مستقیم برای اراضی و ابنیه واقع در شهرها، با هدف مشخص شدن قیمت آنها جهت اخذ مالیات تعیین می گردد. ↑

      (( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

1. 1. - حاشیه مرحوم اصفهانی بر مکاسب، چاپ سنگی ص ۲۱۴٫ وشیخ انصاری، مکاسب، ص۱۵۳٫ ↑

1. 1. - اصفهانی،راغب، و سایر نویسندکان، المفردات فی غریب القرآن،مرکز اطلاعات ومدارک اسلامی،ص ۱۲۶٫ و همچنین طریحی، فخر الدین،مجمع البحرین،مؤسسه تحقیقات و نشرمعارف اهل البیت(ع) ص۴۶،ش۶٫ و هچنین حاشیه مرحوم اصفهانی بر مکاسب، چاپ سنگی ص ۲۱۴٫ و همچنین شیخ انصاری،مکاسب،ص۱۵۳ و امام خمینی الرسائل ص ۲۰۷٫ و همچنین کلینی،محمد بن یعقوب،کافی،ج ۷،ص۴۱۲،دار الکتب الاسلامیه،تهران،۱۴۰۷ق. ↑

1. 1. - ابن اثیر، النهایه فی غریب الحدیث، چاپ سنگی، جلد اول،ص ‏۴۱۸،تهران، ۱۳۶۹٫ ↑

1. 1. - جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، چاپ بیست و دوم، تهران، گنج دانش، صص۷۵۵-۷۵۷، ۱۳۸۸ .
      ↑

1. 1. - بهشتیان،سید محسن، بررسی نظم حاکم برحقوق مالکانه در برابر طرح های عمومی شهرداری،چاپ اول، تهران،طرح نوین اندیشه،۱۳۸۶٫ ↑

1. 1. - سید محسن حکیم، مستمسک العروه الوثقی ۳۵۱/۹ (مرحوم اصفهانی در حاشیه خود بر مکاسب (ج ۱ ص ۲۱۶) بر نفی چنین ولایتی استدلال می نمایند). ↑

1. 1. - ابوالحمد، عبدالحمید، مبانی علم سیاست، چاپ سوم، انتشارات توس، تهران، صص ۱۱۶-۱۲۹ ، ۱۳۶۸٫ و همچنین قاضی، شریعت پناهی ابوالفضل ، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، جلد اول، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، تهران، صص ۲۵و۶۶۰، ۱۳۷۱٫ و همچنین عالم، عبدالرحمن ، بنیادهای علم سیاست، نشر نی، چاپ اول، تهران، صص۱۳۴ و۱۳۵ و۱۳۸، ۱۳۷۳٫ و همچنین علیخانی، علی اکبر ، مشارکت سیاسی، نشر سفیر، چاپ اول، تهران، صص ۵۴-۶۲، ۱۳۷۷٫ و نیز عمید زنجانی، عباسعلی ، فقه سیاسی جلد اول، حقوق اساسی و مبانی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، امیرکبیر، تهران، صص۲۰۲-۲۲۷، ۱۳۶۶٫ ↑

1. 1. - «ان الحکم الا لله»: یعنی حاکمیتی نیست مگر برای خداوند، آیه ۴۰ سوره یوسف ↑

1. 1. - بهشتیان، سید محسن، بررسی نظم حاکم بر حقوق مالکانه در برابر طرح‌های عمومی شهرداری، چاپ اول، تهران، طرح نوین اندیشه، ۱۳۸۶٫ ↑

1. 1. - بهشتیان،سید محسن، همان ↑

1. 1. - بهشتیان،سید محسن،همان. ↑

1. 1. - جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، چاپ بیست و دوم ، تهران، گنج دانش، صص ۶۲۴و ۲۱۴ ،۱۳۸۸٫ ↑

1. - منابع این مبحث: قانون مدنی مصوب ۱۳۰۷،۱۳۱۳،۱۳۱۴، قانون شهرداری،مصوب ۱۳۳۴، قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مصوب۱۳۵۱، لایحۀ قانونی نحوۀ خرید و تملک اراضی و املاک برای اجرای برنامه های عمومی، عمرانی ونظامی دولت و شهرداری ها،مصوب ۱۳۵۸٫قانون نحوۀ تقویم ابینه، املاک واراضی مورد نیز شهرداری ها،مصوب ۱۳۷۰٫ ↑

گفتار اوّل : فضانوردان و اشیای فضایی ۱۱۲
مبحث اوّل: چارچوب مفهومی از فضانورد و گزینش آنان ۱۱۳
الف) طبقه‌بندی ونحوهگزینش فضانوردان ۱۱۳
ب) مقررات حاکم بر‌گزینش فضانوردان ۱۱۲
مبحث دوم: آثارحقوقی شناسایی فضانوردان به‌عنوان «نمایندگان بشریّت» ۱۱۳
مبحث سوم: وجه تمایز فضانوردان از گردشگران فضایی ۱۱۶
مبحث چهارم: چالش‌های موافقتنامه نجات ۱۱۸
گفتاردوم: نظام مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها در قبال فعالیت‌های فضایی ۱۲۳
مبحث اوّل: نظام مسئولیت بین‌المللی درفضا ۱۲۴
مبحث دوم: انواع مسئولیت درفضا ۱۲۵
الف) مسئولیت برای «اعمال ممنوعه» و مسئولیت «اعمال منع نشده» ۱۲۶

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

ب) مسئولیت ناشی از عدم «سعی و کوشش کافی» ۱۲۶
ج) مسئولیت ناشی از «فعالیت‌های فوق العاده خطرناک» ۱۲۷
مبحث سوم: حل اختلافات درکنواسیون مسئولیت ۱۲۸
الف) طرح دعوی و مهلت زمان آن ۱۲۸
ب) ایجاد کمیسیون دعاوی ۱۳۰
مبحث چهارم: چالش‌های کنوانسیون مسئولیت ۱۳۱
الف) چالش تعاریف و مفاهیم ۱۳۱
ب) نقص‌های کنوانسیون مسئولیت ۱۴۵
گفتارسوم: ثبت اشیای فضایی و مشکلات حقوقی آن ۱۴۸
مبحث اوّل: انواع ثبت ۱۴۸
الف) ثبت ملی ۱۴۹
ب) ثبت بین‌المللی ۱۵۰
مبحث دوم: جمع آوری، ثبت و انتشار اطلاعات مربوط به اشیای فضایی ۱۵۱
مبحث سوم: چالش‌های کنوانسیون ثبت ۱۵۲
گفتارچهارم: کالبد شکافی موافقتنامه ماه و آسیبهای فرا روی آن ۱۵۷
مبحث اوّل: پیدایش موافقتنامه ماه و سایر اجرام آسمانی ۱۵۷
مبحث دوم: چالش‌های حقوقی ناشی از موافقتنامه ماه و سایر اجرام آسمانی ۱۵۹
مبحث سوم: مالکیت و انتقال منابع استحصالی از ماه : تقابل با «میراث مشترک بشریت»؟ ۱۶۴
فصل دوم: چالش‌های مؤخر بر معاهدات حقوق فضا ۱۶۹
گفتار اول: حقوق مالکیت درفضا ۱۷۰
مبحث اوّل: ممنوعیت تملیک فضا و اجرام سماوی ۱۷۰
مبحث دوم: چالش‌های حقوق مالکیت در فضا ۱۷۱
گفتار دوم: همکاری‌های بین‌المللی ۱۷۴
مبحث اوّل: عرصه‌های مختلف همکاری‌ ۱۷۴
مبحث دوم: حوزه‌های مختلف همکاری ۱۷۷
گفتارسوم: مشکل محیط زیست فضا و زباله های فضایی ۱۸۱
مبحث اوّل: محیط زیست فضا و پیامدهای حقوقی آن ۱۸۱
مبحث دوم : معضل زباله‌های فضایی ۱۸۷
مبحث سوم: اقدامات نهادهای فضایی در حفاظت ازمحیط زیست ۱۹۴
گفتارچهارم: توسعه فناوری‌های فضایی ۱۹۷
مبحث اوّل: ماهواره‌ها ۱۹۸
مبحث دوم: پرتابگرها و پایگاه ها و ایستگاه‌های فضایی ۲۰۴
الف) پرتابگرها و پایگاه های پرتاب ۲۰۴
ب) ایستگاه‌های فضایی ۲۰۶
ج) حقوق حاکم بر ایستگاه‌های فضایی ۲۱۰
د) چالش‌های حقوقی ایستگاه‌های فضایی ۲۱۲
مبحث سوم: وسایل و تجهیزات جدید فضایی ۲۱۲
مبحث چهارم: فضاپیماها و ویژگی‌های آنها ۲۱۶
مبحث پنجم: حقوق حاکم بروسایل حمل و نقل فضایی ۲۲۱
الف) انتخاب قانون حاکم ۲۲۱
ب) مقررات مربوط به ثبت و صلاحیت ۲۲۲
ج) مقررات مربوط به «پروازهای فضایی بین‌المللی» ۲۲۳

آهن و سنـــگ از برونش مظلمی ‏ وز درون نوری و شمـــــع عالمی‏
درج در خوفی هزاران ایـــــمنی‏ در سواد چشم چندیـــــن روشنی‏
ای مبــــدّل کرده خاکی را به زر خاک دیـــــــگر را نموده بوالبشر
ای که خاک شــوره را تو نان کنی ‏ ای که نان مـــــرده را تو جان کنی‏
ای که جان خیــــره را رهبر کنی‏ ای که بی‏ره را تو پیغمبــــــر کنی‏
ای که خاک تیـره را تو جان دهی‏ عقل و حسّ و روزی و ایمان دهی‏
شکر از نی میـــوه از چوب آوری‏ از منی مرده بت خــــــوب آوری‏
گل ز گل صفوت ز دل پیــدا کنی‏ پیه را بخشی ضیــــــاء و روشنی‏

ایک ایسی بات هے جو صرف شاعرانه حیثیت کے سوا کچھ نهیں هے اور اجتماع نقیضین کو محال سمجھنے والوں کی مراد مطلق وجود اور عدم هیں نه که نسبی تدریجی اور سیال۔^(۱)
اس سے بھی حیران کن بات یه هے که یه سائنسدانحضرات ان شاعرانه باتوں کے علاوه“نفی نفی” سے “اثبات”کا نتیجه لیتے هیں۔

(۱) یه اعتراض بھی مثلث “تز، اینٹی تز،سنتز”کے بارے میں هیگل کی تعبیر اور تفسیر کی بنیاد پر وارد هے جسے اجتماع نقیضین کی بنیاد پر فرض کیا گیا هے۔
پهلے بیان هوا که هیگل اور اس کے پیروکار جس چیز کو “ تناقض”اور “اجتماع نقیضین” کانام دیتے هیں اس سے جسے منطق اور فلسفه اجتماع نقیضین سے تعبیر کرتے هیں اور اسے ممتنع سمجھتے هیں هزاروں میل کے فاصله پر هے ۔ اور یه که “صیرورتها” اور “شدنها” میں وجود اور عدم آپس میں مرکب هوئے هیں اور اجتماع نقیضین کوتشکیل دیا هے کوئی سنجیده بات نهیں هے بلکه مزاق سے زیاده شباهت رکھتی هے جو ایک غیر معمولی جِدّت پسندی اور روشن خیالی سے وجود میں آئی هےبهتر هے ان باتوں میں سنجیدگی نه لیں اور انهیں ایک قسم کی مجاز اور تشبیه تلقی کریں۔ اگر اس طرح کی تعبیرات کو ملاک قرار دیں تو ضروری هے هم اپنے عرفاء کو هیگل سے پهلے جدلیاتی مان لیں کیونکه عرفاء هیں جنهوں نے مکرراً کها هے که “هستی ، نیستی کے اندر هے”، “بقاء فناء میں هے”۔ ایک عارف کهتا هے:
عاقل زهست گوید و عارف ز نیستی من در میان آب و گل هست و نیستم
عاقل کهتا هے “هے” اور عارف کهتا هے“نهیں هے” میں “هستی اور نیستی” کے دلدل میں هوں
عبرت نائینی^[۹۵] کهتا هے :
چون نور که از مهر جدا هست وجدانیست ‏ عالم همه آیات خدا هست و خدا نیست‏
در آینه بینیـــــــــد همه صورت خود را آن صورت آئینه شما هست و شما نیست‏
هر جا نگری جلوه گه شاهـــد غیبی است ‏ او را نتوان گفت کجا هست و کجا نیست‏
این نیستی هست نما را به حقیــــــــقت‏ در دیده ما و تو بقا هست و بقا نیـــست‏
درویش که در کشور فقــــر است شهنشاه‏ پیش نظر خلق گدا هست و گدا نیـــست‏
بی مهری و لطف از قبل یار بـــه “عبرت” از چیست ندانم که روا هست و روا نیست‏
حقیقت یه هے که خود هیگل بھی اس نکتے کی طرف متوجه تھا که جسے وه جمع نقیضین کهتا هے اس چیز کا غیر هے جسے منطق اور فلسفه ممتنع سمجھتے هیں۔ هیگل کے پیروکار خود هیگل سےزیادہ “هیگلسٹ” نکلے هیں۔ پل فولکیه جدلیات کے کتابچہ میں “هیگل کی جدلیات اور تناقض” کے عنوان کے تحت کهتا هے:
“هیگل کےعقیدے میں جدلیاتی روش جس کے مطابق فکرو اندیشه (مثال مطلق) طبیعت اور ذهن میں واقعی صورت قبول کرتی هے ، تناقض کی بنیاد پر مبنی هے۔ لیکن ضروری هے متوجه هوں که هیگل کی جدلیات اصل عدم اجتماع ضدین کو کلی طور پر رد نهیں کرتی هے۔ اس لحاظ سے قدیم جدلیات کے ساتھ جو اصل عدم اجتماع ضدین کو اپنی اصلی بنیاد جانتی هے، کوئی فرق نهیں رکھتی۔ … هیگل اگرچه ظاهراً اس کے برخلاف اظهار کرتا هے لیکن باطن میں باقی تمام لوگوں کی طرح اصل عدم اجتماع ضدین کو قبول کرتا هے۔ …”^[۹۶]
پل فولکیه کتاب مابعد الطبیعه کے صفحه نمبر ۳۶۹ پر کهتا هے که:
“…۔ خود هیگل بھی اس چیز کے برعکس جو کبھی کبھار اس کی طرف نسبت دی جاتی هے کہ هیگل اجتماع متناقضین کے ممتنع هونے کا قائل تھا۔ اجتماع اور ارتفاع نقیضین کے باب میں اس کی یه بات ظاهری تناقض سے مربوط هے نه واقعی۔ هیگل اس بات کا قائل تھا که جو چیز انسانی فکر میں واقعاحقیقی هے همیشه حقیقی ره جاتی هے اور وه چیز بعد کی تمام تالیفات کے ضمن میں قرار پاتی هے اور فکری پیشرفت سے مراد تنها علم کے ان حصوں کو دور کرنا هے جن کے غلط هونے کے بارے میں علم هو۔ ^[۹۷]

عمومی حرکت کے مفهوم کی وضاحت

جیسا که هم جانتے هیں که مادی علوم میں تحقیق کرنے والے سائنسدان وں نے ایک زمانے میں ماده(جسم کے غیر قابل تجزیه ابتدائی اجزاء) کو موضوعِ بحث قرار دے کر اس کی مختلف خصوصیات سے بحث کرتے تھے اور باوجود اس کے که بحث کی راه ادراک اور تجربه پر منحصر نهیں تھی پھر بھی اس بحث کو ادراک اور تجربے کے ذریعے آگے بڑھاتے تھے ۔
اسی روش کی بنا پر ان سائنسدانوں کے مطابق“قضیه” کا مفهوم (حمل- یه وه هے)جیساکه هم نے مقاله نمبر ۱ میں اس بات کا تذکر دیا هے ، اس مفهوم کا غیر هے جو قضیے سے عمومی مفاهمت کے دوران همارے هاتھ آتا هےمثلا کها جائے که “انسان کھانا کھاتا هے” یا “پانی حرارت کی وجه سے بخار میں تبدیل هوتا هے” تو ان سائنسدانوں کے مطابق ان کا معنی یه هے که ماده کے تجزیه ناپذیر اجزاء کا مجموعه جسے لوگ “انسان” کا نام دیتے هیں کھانا کھانے کی خصوصیت رکھتا هے۔ اسی طرح مادی اجزاء کا مجموعه جسے پانی کها جاتا هے بخار میں تبدیل هو تا هے۔
جیساکه واضح هے اس صورت میں تأثیر اور تأثیر پذیری کی خاصیت مادے کی هے اور خصوصیات کا موضوع بھی وهی ماده هی هے جو مخصوص شرائط کے ساتھ مخصوص اثر اور خصوصیات کا حامل هوتا هے۔ حالانکه لوگوں کےپاس یه خصوصیات انسان اور پانی کی هیں چاهے وه مادے کے بارے میں علم رکھتے هوں یا نه رکھتے هوں۔(۱)

(۱) قدیم اور جدید (Ideology) کو مکمل طور پر ایک دوسرے سے متمائز کرنے والے بنیادی مسائل میں سے ایک “صور نوعیه” هے۔ یه مسئله بهت هی اهمیت کا حامل هے ۔ مطلب کی وضاحت کے لئے ضروری هے مقدمهً کچھ باتیں ذکر هوں۔
دوسرے لفظوں میں هم نوعی صورتوں “انسان”، “گھوڑا”،”درخت” اور “پانی” اور اس طرح کے دوسری چیزوں کو موضوع قرار دیتے هیں اور ایک طبیعی سائنسدان مادے کو موضوع قرار دیتے هیں۔

جیساکه هم جانتے هیں قدماء کائنات کے موجودات کی ایک خاص طریقے سے تقسیم بندی کرتے هیں ۔ ان کے مطابق موجودات (ممکن الوجود موجودات) جوہر اور عرض میں تقسیم هوتے هیں ۔ تمام جواهر ایک مقوله کی حیثیت رکھتے هیں یعنی ایک ذاتی اور ماهوی مابه الاشتراک میں جمع هوتے هیں ۔ لیکن اعراض مجموعاً ۹ (نو) مقولات کے تحت جمع هیں اور هر مقوله دوسرے سے متبائن هے۔
جواهر جو سب کے سب ایک مقولے کے تحت داخل هیں اور ایک مشترک ذات میں جمع هوتے هیں بھی مختلف انواع اور اقسام رکھتے هیں یعنی اس کے باوجود که ایک ذاتی اور عمومی امر میں مشترک هیں کچھ دوسرے ذاتی امور میں ایک دوسرے سے اختلاف رکھتے هیں۔ مثلا جوهر ،جسم اور غیر جسم میں تقسیم هوتا هے اور جسم، نامی اور غیر نامی میں اور نامی، حیوان اور غیر حیوان میں اور حیوان، انسان اور غیر انسان میں تقسیم هوتا هے۔ قدماء کے نزدیک یه تقسیمات اشیاء کی ذات اور ماهیت سے مربوط هے یعنی جس طرح جوهر کی ماهیت اعراض میں سے هر ایک کی ماهیت کا غیر هے اسی طرح جسمانی جوهر کی ماهیت عقلانی جوهر کی ماهیت سے متفاوت هے۔ البته جسمانی اور عقلانی جوهر ماهیت کے ایک جز ءمیں ایک دوسرے کے ساتھ وحدت رکھتے هیں ۔ اسی طرح جسم نامی کی ماهیت ، جسم غیر نامی کی ماهیت سے متفاوت هے اور اسی طرح…
قدماء کے نزدیک مختلف الذات والماهیت جوهری انواع خارج میں وجود رکھتے هیں۔ منطق میں معروف بحث “کلیات خمس”(جنس ، نوع، فصل، عرض خاص اور عرض عام) اس فلسفی طرز تفکر کی بنیاد پر هے۔ اور اسی طرح رسم تام اور رسم ناقص کے مقابلے میں حد تام اور حد ناقص کا مسئله تعریفات کی بحث میں اسی بنیاد پر هے۔
لیکن اگر کوئی جوهر اور عرض کا منکر هوجائے یا جواهر کے ایک دوسرے سے اختلاف کو ذاتی اور ماهوی نه سمجھیں تو اس صورت میں خواسته یا ناخواسته جنس ، فصل اور نوع جو ان دونوں سے مرکب هوتا هے کی بحث کے لئے کوئی جگه باقی نهیں رهتی جس طرح حدِتام اور ناقص کے لئے کوئی جگه باقی نهیں رهتی ۔
پس حرکت عمومی(کائنات کا وجود مساوی هے توانائی کے اور جو بھی هے صرف حرکت هے) کا نظریه یا فرضیه پیش هونے کے بعد سائنسی مسائل کے مفاهیم دوسرے لفظوں میں “قضیه” کے مفهوم (منطقی اصطلاح میں حمل) میں جدید تحول پیدا هوا جس سے طرز تفکر بالکل بدل گیا۔

اسی طرح فلسفه کی معروف بحث “ماده اور صورت ”کے لئے بھی کوئی جگه نهیں رهتی اس تفاوت کے ساتھ که “ماده اور صورت” کی بحث ماهوی اختلافات کے نظریے کی بنیاد پر هے جبکه کلیات حدود اور تعریفا ت کی بحث اس مسئلے کی فرع اور نتیجه هے۔
اب هم کهیں گے ممکن هے کوئی اشیاء کے ماهوی اختلافات کا منکر هو اورکهے که کس دلیل کی بنیاد پر خارج میں موجود مختلف اشیاء ذات اور ماهیت کے لحاظ سے ایک دوسرے سے اختلاف رکھتی هیں ؟ کیا چیز مانع بنتی هے که یه تمام ایک ذات اور ایک ماهیت هوں اور ان کے اختلافات سطحی اور عارضی هوں؟ صرف نام کا اختلاف که ایک جماد ، دوسرا نبات اور تیسرا حیوان هے دلیل نهیں بن سکتا که یه آپس میں ذات اور ماهیت کے لحاظ سے مختلف هوں۔ تمام اشیاء مادی اجزاء کے ایک سلسلے سے تشکیل پاتے هیں اور ان کی ماهیت کو اسی مادے کے اجزاء جو هر ایک میں موجود هیں تشکیل دیتے هیں ۔ ان کے درمیان پایا جانے والا اختلاف جسمانی ساخت اور بناوٹ کی کیفیت میں هے ۔ بدیهی هے که ساخت کی کیفیت میں اختلاف سبب نهیں بنتا هے که ایک هی چیز سے تشکیل پانے والی اشیاء کے اختلافات ماهوی اور ذاتی هوں۔ جس طرح شهر کی هر عمارت ایک خاص شکل اور ترکیب رکھتی هے اور ایک معین هدف کے لئے مفید هے اور هر ایک خاص نام رکھتی هیں۔ ایک مدرسه هے، دوسری مارکیٹ، تیسری گیراج ، چوتھی مسجد اور پانچویں حمّام … حالانکه ان میں سے هر ایک اینٹ ، پتھر ، لوها، سیمنٹ، چونااور مٹی وغیره کا مجموعه هے ۔ مختلف مشینیریاں مانند موٹرکار، هوائی جهاز، فولاد کا کارخانه اور اسلحے کی فیکٹری وغیره جو سب کے سب مختلف بناوٹوں اور ترکیبوں کے باوجود مختلف دھات کا ایک مجموعه هے ۔ ان عمارتوں اور مشینوں کے اختلافات صرف اور صرف بناوٹ، ترتیب ، شکل اور هدف میں هے جو ان سے مقصود هے ۔ کبھی بھی کسی نے یه دعوا نهیں کیا هے که یه تمام عمارتیں اور مشینیں ماهیت ، ذات اور نوعیت کے لحاظ سے ایک دوسرے سے مختلف هیں۔
مثلا پهلی والی مثال میں “انسان کھانا کھاتا هے” کا مفهوم یه هے که هم خواص کے مجموعے یا واضح الفاظ میں حرکات کے مجموعے کو جو واقع میں یکساں هیں وضعی اور قرادادی بنیاد پر “انسان” نام رکھتے هیں اور اس کے بعد اس مذکوره مجموعے کی بعض خواص اور حرکات کو ایک جوهری ذات قرار دیتے هوئے “کھانے” (بعض دیگر خواص اور حرکات) کو اس کا خاصه شمار کرتے هیں ۔

وه موجودات جنهیں هم مختلف ماهیات خیال کرتے هیں اور جن کے اختلافات کو ذاتی اور نوعی گمان کرتے هیں اور انهیں مختلف انواع اور اجناس کی صورت میں تقسیم بندی کرتے هیں، بھی مادی ذرات کا ایک مجموعه هے جو آپس میں مل کر ایک خاص شکل اور نظم کو تشکیل دیتے هیں جسے هم جماد، نبات، حیوان اور انسان کا نام دیتے هیں۔ اصطلاحا اگر ان میں سے هر ایک کے بارے میں “ما هو؟” کے ذریعے سوال کیا جائے تو جواب یه هوگا که :“فلان نظم اور فلان مکانیزم کے ساتھ ذرات کا ایک مجموعه هے”۔
یه نظریه طویل تاریخ رکھتا هے۔ ڈیماکریٹس اور اس کے استاد لوسیبوس جو اجسام کو کچھ ذرات سے مرکب سمجھتے تھے اور اسی طرح ایپی کیورس ^[۹۸] اس جهت سے ڈیماکریٹس کی پیروی کرتے تھے موجودات کے بارے میں ان کا نظریه بسیط عناصر سے لے کر مرکبات تک هو بهو یهی هے۔ ڈیماکریٹس کهتا هے:
“صحت اور حقیقت رکھنے والی چیز صرف ذرات اور خلاء هیں”^[۹۹]
بو علی سینا نےمنطق شفا میں مختلف جگهوں پر مختلف مناسبتوں سے ڈیماکریٹس کے نظریے کو نقل کیا هے۔ عصر حاضر کے علماء نے بھی اس کے بارے میں ان کے اقوال کو زیاده صراحت کے ساتھ نقل کیا هے ۔